Fuzariozy — wzrastające zagrożenie

Opracowano na podstawie prezentacji Pana Wojciecha Mazura pt.: „Ochrona fungicydami zboża i rzepaku w kontekście wymagań rynku”.

W ciągu całego okresu wegetacji zbożom zagrażają choroby grzybowe. Są one potencjalnie główną przyczyną strat w plonie oraz obniżenia jakości ziarna. Zagrożenie plantacji przez choroby jest zmienne w latach. Zależy od przebiegu pogody, wrażliwości odmianowej i warunków agrotechnicznych.

Coraz większy udział zbóż w płodozmianie powoduje zwiększone zagrożenie występowania chorób grzybowych. Zarówno pozostających na resztkach pożniwnych, jak i przenoszonych poprzez zakażone ziarno. Bardzo niebezpieczne są fuzariozy zbóż. Ich metabolity – mikotoksyny mają ostre działania toksyczne, własności mutagenne, teratogenne, kancerogenne i estrogenne. Mogą powstawać w szerokiej gamie artykułów rolnych i w różnych warunkach.

Zanieczyszczenia mikotoksynami

Obecność mikotoksyn w żywności i paszach niesie zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Dzieje się to ze względu na różnorodne efekty toksyczne i odporność na działanie wysokiej temperatury. Ma to znaczący wpływ na gospodarkę. Przyczynia się do strat w pogłowiu zwierząt i trudności w prowadzeniu hodowli. Ponadto zgodnie z obowiązującymi uregulowaniami prawnymi, środki spożywcze zawierające mikotoksyny nie mogą być przedmiotem obrotu handlowego.

Zanieczyszczenie mikotoksynami żywności i pasz w bardzo wysokim stopniu zależy od warunków środowiska. Warunki te umożliwiają wzrost grzybni i powstawanie mikotoksyn. Produkty rolne mogą ulec zanieczyszczeniu w każdym momencie. Może być to na etapie rozwoju rośliny na polu, zbioru, obróbki, przechowywania, ale też i transportu gotowego artykułu. Ze względu na okoliczności występowania, mikotoksyny dzieli się na:

• polowe – powstają przed zbiorem. Należą do nich głównie metabolity Fusarium.
• magazynowe – tworzą się po zbiorze, w warunkach składowania ziarna.

Co o zanieczyszczeniach mikotoksynami mówią raporty?

W 2003 r. opublikowano raport Komisji Europejskiej SCOOP 2003. Podano w nim wyniki badań zawartości mikotoksyn produkowanych przez grzyby z rodzaju Fusarium. Badania przeprowadzono na około 12 000 próbek artykułów rolno-żywnościowych. Aż 57% próbek zawierało deoksyniwalenol (DON). Do często występujących mikotoksyn z tej grupy należą także: fumonizyna B1 (46% próbek pozytywnych na około 4 000 przebadanych) oraz zearalenon (32% na około 5 000 próbek).

Najczęściej atakowanymi przez te mikotoksyny produktami rolno-żywnościowymi są zboża i przetwory zbożowe. Zwłaszcza kukurydza. Skażenie kukurydzy wynosiło:

• deoksyniwalenol (DON) – 88% próbek kukurydzy,
• zearalenonem – 79%,
• fumonizyna B1 – 66%.

Zbliżony jest procent skażenia tymi mikotoksynami badanych w ramach SCOOP 2003 próbek pszenicy:

• fumonizyna B1 – 79%,
• DON – 61%,
• zearalenon – 30%.

Te trzy rodzaje mikotoksyn wytwarzane są przez patogeniczne dla zbóż gatunki Fusarium. Porażają kłosy i wiechy zbóż oraz kolby kukurydzy we wszystkich strefach klimatycznych. Patogeny te powodują kumulację mikotoksyn w ziarnie porażonych zbóż. Obecność mikotoksyn w żywności i paszach niesie za sobą potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt.

Mikotoksyny w zbożach problemem rolnictwa

Zanieczyszczenie mikotoksynami ziarna zbóż oraz produktów z nich przetworzonych jest jednym z ważnych problemów rolnictwa i bezpieczeństwa żywności. O randze problemu świadczy fakt, że w 2006 roku UE wprowadziła ujednolicone normy dla zawartości mikotoksyn fuzaryjnych najczęściej występujących w produktach pochodzenia zbożowego.

/Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 856/2005 z dnia 6 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 466/2001 w odniesieniu do toksyn Fusarium. Dz.U. I. 143/3 z 7.6.2005 i Zalecenie Komisji z dnia 17 sierpnia 2006 r. w sprawie obecności deoksyniwalenolu, zearalenonu, ochratoksyny A, T-2 i HT-2 oraz fumonizyn w produktach przeznaczonych do żywienia zwierząt. Dz.U. I. 229/7 z 23.8.2006 /.

Jak wytwarzane są mikotoksyny?

Mikotoksyny wytwarzane przez grzyby z rodzaju Fusarium są następstwem porażenia kłosów w okresie kwitnienia i dojrzewania ziarna. Skutkiem tego są choroby potocznie nazywane fuzariozami. Pojawiają się przez cały okres wegetacji. Przyjmują postać przed- i powschodowych zgorzeli siewek, fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni, fuzariozy liści oraz fuzariozy kłosów.

Udowodniono, że wzrost porażenia kłosa przez Fusarium spp. o 1% może powodować wzrost ilości DON w ziarnie o 0,3 mg/kg.

Jak zwalczać fuzariozy zbóż?

W Polsce nie ma odmian odpornych na fuzariozę kłosów. Fakt ten powoduje, że epidemie fuzariozy występują co kilka lat. W latach o silnej presji infekcyjnej grzybów z rodzaju Fusarium większość odmian jest porażana przez sprawców choroby i może zawierać mikotoksyny. Aby zapobiec całkowicie lub zredukować zawartość mikotoksyn fuzaryjnych, należy zabezpieczyć kłosy poprzez stosowanie fungicydów.

Skuteczne zwalczanie chorób wywoływanych przez grzyby wymaga doboru właściwego fungicydu. Zarówno pod względem zwalczanych chorób, panujących warunków pogodowych, jak i użycia go w odpowiedniej dawce i terminie. Zanim zastosuje się określony środek na polu, trzeba więc bardzo dokładnie zapoznać się z jego etykietą-instrukcją stosowania. Należy sprawdzić spektrum zwalczanych chorób. Ponadto należy poznać terminy jego stosowania, dawkowanie i inne zalecenia – np. dotyczące prewencji czy karencji.

Dobór fungicydu do zwalczania fuzariozy zbóż

Bardzo poważnym problemem przy zwalczaniu fuzarioz zbóż jest odporność grzybów na fungicydy. Standardowe, dzikie typy tych grzybów bardzo często w ogóle już nie występują w przyrodzie. Wskutek mutacji na niektóre gatunki do niedawna skuteczne środki ochrony roślin przestały działać. Na inne działają, ale w znacznie zwiększonej dawce niż do tej pory. W przypadku szybko mutującej septoriozy obowiązuje zasada, aby każdą substancję aktywną w miarę możliwości stosować tylko raz.

Istotny jest dobór preparatów, które w swoim składzie zawierają związki czynne wciąż skutecznie zwalczające choroby grzybowe. Ważne jest też stosowanie ich zgodnie ze strategią zapobiegającą powstawaniu na nie odporności ze strony patogenów grzybowych.

Przykładem takiego preparatu jest zarejestrowany na początku tego roku w Niemczech preparat Don-Q. Wykazuje on odmienny od innych fungicydów sposób działania. Tiofanat metylowy zawarty w tym preparacie ma działanie systemiczne. Dodatkowo łączy w sobie dwa odrębne mechanizmy działania:

• hamuje podziały jądra komórkowego, co blokuje wzrost grzybni,
• powstrzymuje oddychanie, co w konsekwencji zatrzymuje produkcję mikotoksyn.

Poprzez zwalczanie fuzariozy zbóż z użyciem środka Don-Q redukuje się zawartość toksyn. Zmniejsza się też ryzyko rozwoju odporności fuzarioz na fungicydy azolowe. Preparat, o którym niemieckie media rozpisują się w samych superlatywach (informacje m.in. z niemieckiego Topagraru), na półkach sklepowych w Polsce dostępny jest pod nazwą handlową – Topsin M 500 SC. Zawiera tę samą substancję aktywną, co omawiany preparat Don-Q – tiofanat metylowy.

Problem mikotoksyn był, jest i będzie istniał. Natomiast w związku z nasileniem czynników sprzyjających rozwojowi grzybów niezbędne jest zapobieganie ich powstawaniu. Stosowanie fungicydów to jeden ze sposobów zalecanych przez KE jako dobra praktyka rolna.